دانشجویان مهندسی کشاورزی

فهرست مطالب 

v     تاریخچۀ زنبور عسل در ایران و جهان

v     کندو وانواع آن

v     وسایل کار زنبور داری

v     گونه­ها و نژاد های زنبور عسل

v     چندین موضوع اصلی در مورد زنبور عسل

v     زیست شناسی زنبور عسل

v     منابع گرده­ای و عسل

v     زندگی زنبور عسل در داخل کندو

v     ملکه ، جفت گیری ، تولید مثل و استفاده از آن

v     تولید و پرورش ملکه

v     محصول­های زنبور عسل

v     تبدیل کندوهای بومی به مدرن

v     ادغام کندوهای ضعیف و نسبتاً قوی

v     طبق دادن کندوها در بهار

v     انتقال یا کوچ دادن و قوانین آن

v     طرز گرفتن بچ مصنوعی

v     تولید بچ مصنوعی

v     طرز تشخیص ملکۀ جوان از ملکۀ پیر

v     مدت زندگی زنبورها

v     راههای جلوگیری از بچ دادن جمعیت

v     غارت و راههای پیشگری از آن

v     پیش بینی پاییزی برای قدرت جمعیت در بهار

v     نرکشی و تغذیه­ها

v     تنگ و زمستانی کردن کندو­ها

v     شناسایی زنبورها

v     قانون 40 روزی

v     تعویض ملکه در بهار و پاییز

v     قواعد جا به جا کردن کندوها

v     چگونگی عملیات برداشت

v     طرز کار با دستگاه اکستراکتو

v     موم دار کردن شان­های خالی

v    بیماری­های مهم و شایع و آفات زنبور عسل    

تاریخچۀ زنبور عسل در ایران و جهان

حدود 40 میلیون سال قبل اثراتی از زنبورعسل به صورت سنگواره به دست آمده است، که اکنون در موزه شهر وایمار در آلمان نگهداری می­شوند ولی آنچه که ثبت گردیده آن است که زنبورعسل خیلی پیش از انسان در روی زمین وجود داشته است. آنچه که در نوشته­ها وجود دارد مبین این است که در دوره هخامنشیان نگهداری زنبورعسل در ایران بسیار رواج داشته و از عسل در این عصر به جای شکر استفاده می­شده است. اما بیشتر زنبورداران تاریخ زنبورداری مدرن و صنعتی در ایران را سال 1335 می­دانند.

کندو و انواع آن

کندو محلی است که زنبورها در آن تولد یافته، کار کرده، پرورش یافته و مواد غذایی لازمه را در آن انبار و ذخیره می­کنند.

دو نوع کندو وجود دارد :

1)      کندو با قاب­های ثابت یا کندوی بومی یا محلی

2)      کندو با قاب­های متحرک یا کندوی مدرن یا صنعتی

قسمت­های مختلف یک کندوی مدرن عبارتند از :

1)      یک جعبه چوبی از چهار تخته یا دیواره

2)      یک کف و یک سقف

3)      سقف با روپوش فلزی گالوانیزه

4)      قاب­ها یا شان (معمولاً 10 عدد)

5)      یک سوراخ پرواز به ارتفاع 7 میلیمتر و طول 10 سانتیمتر در جلو زنبورها از آنجا رفت و آمد می­کنند.

وسایل کار زنبورداری

1)      کلاه زنبورداری

2)      دستکش چرمی

3)      دودی (وسیله­ای برای دود دادن کندو و آرام کردن زنبورها)

4)      اهرم (برای برداشتن سر کندوها و همچنین جدا کردن شان­ها از هم)

5)      کاردک (برای تمیز کردن کف و جدار کندوها از موم و برش موم اضافی)

6)      برس نرم (برای ریختن زنبورها از روی قاب به آرامی داخل کندو)

7)      ظرف تغذیه

8)      پنجره ملکه (آن رابین طبقه پایین و بالا قرار می­دهند)

9)      چنگال مخصوص عسل (برای کندن موم سر سلول­های پر از عسل شان به منظور آماده کردن آن برای اکستراکتور کردن)

10)    اکستراکتور (وسیله­ای برای بیرون آوردن عسل از شان­ها با استفاده از نیروی گریز از مرکز)

11)    سیم گالوانیزه (برای سیم­دوز کردن شان­ها)

12)    تخته موم­دوز

13)    موم دوز

14)    قفسۀ ملکه

گونه­ها و نژادهای زنبورعسل

به طور کلی زنبور عسل به چهار گونه و هر گونه به چندین نژاد تقسیم می­گردد.

1)      زنبور هندی 2) زنبور درشت 3) زنبور ریز 4) زنبورعسل (زنبور معمولی)

مهمترین نژادهای زنبور معمولی عبارتند از :

1)      زنبور عسل اروپایی 2) زنبور سیاه 3) زنبور ایتالیایی 4) زنبور قفقازی 5) زنبور نژاد ایرانی

زنبور نژاد ایرانی بسیار نیش­زن بوده و تمایل زیادی به بچه­دادن دارد.

به طور کلی خصوصیاتی را که یک نژاد خوب باید داشته باشد عبارتند از :

1)      آرام باشد و نیش نزند

2)      پرمحصول باشد

3)      بچه به اندازه­ی لازم بدهد (نه کم نه زیاد)

4)      در برابر امراض مقاوم باشد

5)      رشد سالانه را هر چه زودتر شروع کرده و زود به حداکثر برسد

چندین موضوع اصلی در زنبورداری

زمان خرید جمعیت­ها :

بهترین زمان خرید جمعیت­­ها در شرایط ایران دی و بهمن است ، در پاییز همه­ی جمعیت­ها یک قدرت دروغی را نشان می­دهند چون هنوز زنبورهای بهاری و تابستانی که به زودی باید در داخل جمعیت زنده­اند ولی تا دی ماه از بین رفته و آنچه باقیمانده تنها زنبورهای زمستانی­اند و قدرت حقیقی جمعیت را نشان می­دهند.

وجود ملکه

هنگام خرید جمعیت­ها یا کلنی­ها علاوه بر قوی بودن جمعیت حتماً توجه کنیم که ملکه داشته باشد، جمعیت ملکه آن هم در دی و بهمن ماه فاقد هر نوع ارزشی است چون جمعیت در این موقع سال نمی­تواند ملکه تولید کند و خود را نجات دهد، آرام نشستن زنبورهای روی شان­ها می­تواند دلیل بر وجود ملکه باشد، حمله ونیش زدنشان بی ملکه بودن شان را نشان می­دهد.

تعویض ملکه

بهتر است همه­ساله در اسفند یا در فروردین ماه انجام پذیرد یک سال در میان بایستی ملکه­ها را هر قدر خوب باشند عوض کرد چون ملکه در دو سال نخست زندگیش تخم زیادی می­گذارد از سال سوم ضعیف و پیر شده وتخم گذاریش به شدت کم می­شود .

تغذیه­ی بچه زنبور

بچه زنبور طبیعی پس از آنکه گرفته و در کندویی جای گرفت نباید در سه روز اول تغذیه گردد در صورت تغذیه چه بسا فرار کند زیرا زنبورها قبل از بچه دادن به شان­های عسل داخل کندو هجوم برده و عسل دانشان را پر می­کنند این مقدار عسل برای سه روز کافی ست از روز چهارم بایستی شربت یا تغذیه 1 ( شکر) 1 (آب ) به مدت یک هفته تغذیه کند. بچ اگر مصنوعاً گرفته شود از همان روز اول می­تواند تغذیه کند.

موجوداتی که در داخل کندو زندگی می­کنند :

در اواخر بهار و اوایل تابستان داخل هر کندویی نسبتاً قوی معمولاً 30000 تا 70000 زنبور کارگر و500 تا 3000 و یا بیشتر زنبور نر و تنها یک ملکه با هم زندگی می­کنند . ملکه مادر و تخم گذار کندو است، در پاییز و زمستان در کندو معمولاً از زنبور نر خبری نیست چون گارگرها آنها را در اواسط تابستان بیرون می­رانند. در زمستان زنبورهای هر کندو کمتر از 10000 است.

طرزتخم گذاری

ملکه معمولاًً در هر سلول یک تخم می­گذارد. هرگاه ضمن بازدید به تعداد زیادی ازسلول­ها برخوردید که داخل هر یک بیش از یک تخم بود. نشانه­ای است که ملکه این جمعیت مدت­ها است از بین رفته است و این تخم­ها را زنبورهای کارگر گذاشته است این تخم­ها همگی تبدیل به زنبور نر می­شوند. به این جمعیت نرریز                   می گویند. و از نظر زنبورداری بی­ارزش بوده و به علاوه به زودی همه از بین می­روند.                       

مقدار غذا یا تغذیه

به طور کلی در زنبورداری  دو نوع شربت یا تغذیه داریم : 1- تغذیه بهاره 2- تغذیه پاییزه

معمولاً شربت یا تغذیه بهار 1 به 1 است یعنی 1 کیلوشکر 1 کیلو آب و تغذیه پاییزه 3 به 2 می­باشد. لازم است بدانید که بعد از برداشت آخرین محصول عسل در مرداد یا شهریور مقدار عسلی را که یک جمعیت نسبتاً قوی (درزمستان  8 قابه باشد) تا بهار ذخیره داشته باشد مصرف می­کند به شرح زیراست :

مـهـر 500 گرم - آبـان 500 گرم – آذر 500 گرم - دی 500 گرم - بـهمن 1000 گرم - اسـفند2000گرم (به علت شروع تخم گذاری) - فـروردین 4000 -  5000 گرم

وجود پستانک یا شاخون (به حجره یا سلول ملکه شاخون می­گویند)

وجود پستانک یا شاخون به شرط اینکه داخلشان تخم یالارو و ژله شاهانه باشد نشانه آن است که جمعیت تصمیم به بچه دادن را دارد. خراب کردن شاخون جمعیت را از بچه دادن منصرف نمی­کند و بعد از مدتی دوباره شاخون را می­سازند، بهترین راه در این مواقع این است که از چنین جمعیتی یک بچه مصنوعی گرفته شود. اگر شاخون در کناه­های شان ساخته شود نشانه این است که جمعیت تصمیم به بچه­دادن را دارد و اگر در وسط شان درست شوند معنایش این است که جمعیت تنها خیال تعویض ملکه را دارند.

زیست شناسی زنبور عسل

ازدیاد : ملکه تخم­گذاری را از اواخر بهمن­ماه و اوایل اسفند شروع و هر روز که بگذرد به تعداد فعالیتش نسبت به روز قبل افزوده و تعداد بیشتری تخم­ می­گذارد این کار تا اواخر خرداد ادامه دارد که در نتیجه آن تعداد زنبورها زیادتر شده و جمعیت قوی می­شود، با زیاد شدن جمعیت ملکه مجبور به بچه دادن به طور معمول در ایران ماه­های اردیبهشت و خرداد می­باشد.

تولید ملکه در جمعیت

زنبورها پس از اینکه حس کردند مجبور به بچه دادن هستند فوراً طرز تغذیه و محور سلول­های چند عدد از لانه­های کارگران جوان را عوض می­کنند. همۀ لاروها پس از خروج از تخم­ تا سومین روز زندگی منحصراً با ژله رویال تغذیه شده و از روز چهارم به غذای لاروهایی که باید تبدیل به زنبور کارگر شوند مقداری گرده گل نیز اضافه می­گردد ولی لاروهایی که باید تبدیل به ملکه گردند تا آخرین روز رشدشان و تا ابد منحصراً با ژله رویال تغذیه می­شوند و همچنین محور سلول ملکه را که مثل سلول­های همۀ کارگران موازی با سطح زمین بوده عوض و عمود بر سطح زمین می­نماید با تغییر محور و طرز تغذیۀ این عده از لاروهای خیلی جوان کارگران (حداکثر سه روز) تبدیل به ملکه می­شوند و بدین وسیله موضوع کمبود ملکه نیز به راحتی حل می­شود.

پیش بچه

به محض تولید اولین شاخون­ها ملکه آنها را حس نموده و از شدت تخم­گذاریش می­کاهد و پس از چند روز آن را قطع می­کند قبل از تولد اولین ملکه، در یک روز آفتابی نزدیکی­های ظهر ملکه به سمت سوراخ با پرواز می­رود همراه او تقریباً نیمی از جمعیت کندو به سوی قاب­های عسل حمله­ور شده و عسل­دانشان را پر می­کنند آنگاه به سمت سوراخ پرواز رفته و منتظر می­نمانند تا ملکه تا پرواز را شروع کند آنگاه زنبورها همراه ملکه کندو را برای همیشه ترک می­کند و همگی همراه با ملکه روی شاخه­ای یا جایی نشسته و می­گوییم کندو بچ داده است که به این بچ اول پیش بچه می­گوییم.

پس بچه

معمولاً دو روز یا مدتی بعد از خروج پیش­بچه، ملکه کامل و با کره­ایی از شاخون یا سلول خود خارج شده و با عده­ای دیگر از جمعیت کندو را ترک می­کنند که به این بچه، پس بچه می­گویند وممکن است که کندو چند پس­بچه بدهد ولی همیشه یک پیش بچه می­دهد. فرق پیش­بچه و پس­بچه در این است که ملکه پیش­بچه یک ملکه جفت­گیری کرده است اما ملکه پس بچه یک ملکه باکره می­باشد لازم به ذکر است که حتماً بایستی ملکه پیش بچه را عوض کنیم . بهتر است بدانید که در سلول­های کارگران و زنبورهای نر عسل و گرده گل هم ذخیره می­شود ولی در شاخون چیزی ذخیره نمی­شود و در سلول­های کارگران و زنبوران نر، ملکه بارها تخم­گذاری می­کند ولی در شاخون یا سلول ملکه فقط یک بار تخم می­گذارد و پس از تولد ملکه برای همیشه بدون اشاره می­ماند.

تخم گذاری ملکه

در فصل بهار معمولاً اواسط خرداد ملکه در حداکثر فعالیت تخم­گذاری می­باشد به طوری که تعداد تخم­هایی که در 24 ساعت می­گذارد به 1800 تا 2000 عدد می­رسد. مدت لازم برای تخمی که ملکه گذاشته تا روزی که به صورت یک زنبور کامل از سلولش بیرون بیاید برای ملکه 16 روز، برای زنبور کارگر 21 روز و برای زنبور نر 24 روز می­باشد. بهتر است بدانید کارگر جوان برای تولید 1 کیلو موم بایستی تقریباً 12 کیلو عسل بخورد.

منابع گرده­ای و عسل

گرده­گل در زندگی زنبور عسل و نوزادانش اهمیت حیاتی دارد. گرده­گل تمام مواد غذایی زنبور عسل مثل پروتئین، چربی، مواد معدنی و همچنین انواع ویتامین­ها را دارا می­باشد. گرده­گل عمر زنبورها را زیادتر کرده و باعث رشد غدد شیری و غدد موم­ساز می­شود و همچنین مهم­ترین فعالیت­های زنبورعسل مانند تولید و ترشح ژله رویال و پرستاری و تغذیه لاروها و ملکه و ترشح موم و خانه­سازی و تنظیم مدت عمر زنبورهای بهاری و زمستانی و بالاخره تولید مثل و تداوم نسل­هایشان به طور مستقیم و غیرمستقیم به وجود مصرف گرده گل بستگی دارد. مقدار مصرف گرده­گل یک جمعیت در سال حدود 20 تا 50 کیلوگرم می­باشد. منابع درختانی که گرده­گل آن خیلی خوب می­باشد عبارتند از : بیدمشک، درختان میوه، شبدرقرمز و سفید و ... . بدون گرده­گل زنبور قادر به زندگی و رشد نمی­باشد.

شهد

زنبورهای کارگر شهد را از گل­گیاهان می­گیرند. تعداد تخم­هایی که ملکه می­گذارد با مقدار شهد و گرده آورده شده به کندو توسط زنبوران کارگر رابطه مستقیم دارد. دلیل مهاجرت دادن کندوها از جایی به جای دیگر به دلیل وجود گل­ها در آن نقطه و طبیعتاً میزان شهد منطقه دارد. بعضی از گل­ها شهد بیشتری دارند ازجمله: افرا، بیدمشک، شبدر سفید، مرکبات، گیلاس و تا حدودی یونجه و ... .

زندگی زنبور عسل

زندگی زنبور عسل در داخل کندو شامل دو دوره است :   الف) دوره اول از تخم تا زنبور کامل 

ب) دوره دوم از زنبور کامل تا زنبور قادر به پرواز

الف) دوره اول شامل سه مرحله است

1)      مرحله تخم : در هر سه نوع زنبور (ملکه،کارگر، نر) سه روز اول زندگی را شامل می­شود.

2)      مرحله لارو سرباز : مدت لازم برای دوره لارو سرباز برای هر سه نوع زنبور مساوی و شش روز است.

3)      مرحله لارو سربسته : برای ملکه 7 روز، برای زنبورکارگر 12 روز و برای زنبور نر 15 روز می­باشد.

ب) از زنبور کامل تا زنبور قادر به پرواز

ملکه 4 روز پس از تولد به سن بلوغ رسیده و از روز پنجم قادر به پرواز و جفت­گیری است. مهمترین وظیفه زنبور نر جفت­گیری به ملکه است. زنبور نر 12 روز پس از تولد به سن بلوغ رسیده و قادر به پرواز و جفت گیری خواهد بود. زنبورهای کارگر تا 21 روز پس از تولد قادر به پرواز نیستند.

کار زنبوران کارگر

دو روز اول زندگی­شان تمیز کردن بدن خود و سلول­هایشان و همچنین ترشح ژل شاهانه، از روز سوم به بعد تغذیه لاروهایی که سن آنها از سه روز بیشتر است، از رو 5 تا 12 بعد از تولد تغذیه ملکه و لاروهای جوان کمتر از سه روز را به عهده می­گیرند. از روز 13 تا 18 بعد از تولد کارشان ترشح موم و موم­سازی می­باشد و از روز 19 تا 21 دفاع از کندو و گارد بودن را انجام می­دند.

زندگی زنبور در خارج از کندو

بهتر است بدانید عامل پخش بیماری­ها در زنبورستان؛ زنبورهای نر هستند، چون آزادانه به هر کندو که بخواهند وارد می­شوند، زنبورهای کارگر از روز 21 به بعد کارهای داخل کندو را خاتمه داده و مشغول آوردن با از خارج به کندو می­شوند و به 4 دسته تقسیم می­شوند :

1)      زنبورهایی که بره موم یا صمغ جمع­آوری می­کنند. زنبورها از بره موم برای مسدود کردن سوراخ­ها و درزهای جدار کندو و کوچک­تر کردن سوراخ پرواز استفاده می­کنند.

2)      زنبورهایی که آب مورد نیاز جمعیت را از خارج به داخل کندو حمل می­کنند. لازم است بدانید دمای داخل کندو بایستی 35 درجه باشد، چون لاروها فقط در حرارت 35 درجه قادر به رشد و زندگی هستند پس اگر دما بالاتر رفت بایستی با آوردن آب دما را متعادل کرد.

3)      زنبورهایی که گرده گل به داخل کندو می­آوردن .

4)      زنبورهایی که روی گل­ها نشسته و شهد برای جمعیت می­آورند و تعدادشان بیشتر از سایر دسته­ها است.

ملکه ، جفت­گیری ، تولید مثل و استفاده از آن

ملکه باکره وقتی که تقریبا 5 - 3 روزه است، قبل از پروازهای مخصوص جفتگیری پروازهای اکتشافی در اطراف کندو می‌نماید. جفتگیری معمولا در گرمترین اوقات روز صورت می‌گیرد. ملکه در یک روز آفتابی کندو را ترک کرده و همراه تعداد زیادی زنبور نر و کارگر پرواز می­کند و در حین پرواز با چندین زنبور نر یکی پس از دیگری جفت­گیری می­کند، لازم است بدانید ملکه هیچ وقت داخل کندو جفت­گیری نمی­کند، امکان دارد که ملکه یک یا دو بار دیگر در روزهای بعد جفت­گیری کند به این ترتیب ملکه کیسه ذخیره اسپرم خود را پر می­کند. لازم است بدانید که فقط زنبورهای نر کندو نیستند که با ملکه جفت­گیری می­کنند، بلکه زنبورهای نر تمام زنبورستان می­توانند با ملکه جفت­گیری کنند. جفت­گیری ملکه معمولاً در ارتفاع تقریباً 20 متری و حداکثر 800 متر از کندو دور از کندو صورت می­گیرد. معمولاً 2 تا 3 روز پس از جفت­گیری ملکه اولین تخم­ها را می­گذارد و دیگر در طول عمرش جفت­گیری نمی­کند.

چگونگی تولید ملکه، کارگر و زنبور نر

کارگرها و ملکه هر دو ماده­اند اما کارگرها مادۀ عقیم­اند. تبدیل شدن تخم بارور به ملکه یا کارگر، به شرایط زیر مربوط است :

1)      نوع تغذیه لاروی که داخل سلول قرار دارد (تمام لاروها سه روز اول ژل­رویال مصرف می­کنند، اگر از روز 4 به بعد ژل­رویال مصرف کند ملکه می­شود، واگر گرده مصرف کند زنبورکارگر می­شود).

2)      محور سلولی که لارو داخل آن قرار دارد (محور سلول­های کارگران و نرها موازی و محور سلول­های ملکه عمود بر سطح زمین می­باشد).

3)      بزرگی سلول­های آنها (سلول ملکه یا شاخون از سلول زنبور نر یا کارگر بزرگتر و به شکل بادام­زمینی و زنگوله­ای می­باشد).

در سه مورد زنبور ملکه و زنبور نر تولید می­شود

1)      زمانی که هنگام عبور تخم از تخم­بر، ملکه به کیسه اسپرم فشار وارد نکرده و درنتیجه تخم بدون بارور شدن از بدنش خارج می­گردد.

2)      ملکه جفت­گیری نکرده باشد می­دانیم تخم بارور نشده تبدیل به زنبور نر می­شود.

3)      پس از مدتی از تخم­گذاری اسپرم موجود در کیسۀ اسپرم تمام شده باشد درنتیجه تخم­ها بارور نبوده و فقط به زنبور نر تبدیل می­شوند.

طرز طبیعی قرار گرفتن لاروها، گرده­گل و عسل در یک شان

معمولاَ تخم­ریزی یا لاروها در مرکز شان و گرده دور آن و عسل در خارجی­ترین محیط شان ذخیره می­شود.

تولید و پرورش ملکه

می­دانیم که یک ملکه حداکثر 5 سال عمر می­کند، اما عمر مفید ملکه 2 سال می­باشد چون سال اول 50 درصد و در سال دوم 30 درصد و 20 درصد مانده تخم­ها در سال­های سوم، چهارم و پنجم فعالیت گذاشته می­شوند.

تولید ملکه باید از جمعیت­هایی صورت گیرد که دارای صفات زیر باشد

1 - پرمحصول باشد 2- آرام باشند یعنی تمایل زیاد به نیش زدن نداشته باشند 3- ملکه­هایشان زیاد عمر کند

4- مصرف عسل زمستانی آنها کم باشد 5- میل به بچه دادن زیاد از خود نداشته باشند

تولید ملکه به دو صورت انجام می­گیرد : 1- طبیعی  2- مصنوعی

تولید ملکه به صورت طبیعی از سه راه انجام می­پذیرد : 1- تولید ملکه از جمعیت­های آماده بچ­دادن  2- تولید ملکه از راه گرفتن بچ مصنوعی 3- تولید ملکه به وسیلۀ جمعیتی که تصمیم به تعویض ملکه­اش را دارد

محصول­های زنبور عسل

زنبور عسل دو نوع محصول تولید می­کند یکی محولات داخل کندو شامل موم، زهر، ژل­رویال. و محصولات خارج کندو که زنبور به جستجوی آن به خارج از کندو پرواز کرده و پس از پیدا کردن با خود به کندو می­آورد که شامل : عسل، عسلک، گرده گل، بره­موم می­باشد.

عسل

عسل را زنبور از شهد گیاهان مختلف با غلیظ کردنشان و تبدیل به قند­های آن درست می­کند، PH عسل 3.2 تا 5.4 می­باشد. پس عسل یک ترکیب اسیدی است و نبایستی آن را در ظروف فلزی قرار داد، چون به تدریج فلز را می­خورد، قندها 80 تا 82 درصد عسل را تشکیل می­دهند. مقدار رطوبت تقریباً 13 تا 25 درصد می­باشد که مناسب ترین رطوبت حدود 15 می­باشد.

عسلک

عسلک از شهد گل­ها جمع­آوری نمی­شود، بلکه از شیره­های شیرین که بعضی از اوقات روی برگ درختان دیده می­شود و حالت چسبندگی به برگ­ها را می­دهند، جمع می­کنند. زنبورها عسلک را معمولاً در ساعات اول صبح جمع می­کنند.

انواع عسل

عسل را بر چند اساس طبقه بندی می­کنند : 1- بر اساس آشنایی با منبع یا گیاهی که زنبور شهد را روی آن جمع­آوری می­کند مثل عسل گل 2- با در نظر گرفتن اینکه عسل از روی یک یا چند گل جمع شده­اند مثل عسل یک گل یا عسل مخلوط 3- متناسب با زمان تولید : مثل عسل بهاره، عسل تابستانی 4- تناسب با وضع و حالتی که به بازار عرضه می­شود مثل عسل شان یا عسل تصفیه شده و ... .

بره موم

صمغ درختان است که زنبور برای مسدود کردن سوراخ و درزهای کندو و تنگ کردن دریچه پرواز استفاده می­کند.

محصولات داخل کندو

زهر زنبور عسل 2- ژل رویال یا ژل شاهانه : ماده­ای است که به وسیله یک جفت غدد مغزی کارگران در سنین اول زندگی ترشح شده و فعالیت­های ملکه به وجود آن بستگی دارد و غذای تمام لاروها در سه روز اول زندگی و غذای ملکه در تمام عمرش می­باشد.  

موم

ماده­ای است که به وسیله سه جفت از غدد زیر شکمی زنبورهای کارگر در سنین 13 تا 18 روزی پس از تولد ترشح می­گردد. برای لانه سازی و هم جای ذخیره عسل و بستن درزهای بزرگ کندو و ... به­کار می­رود. زنبور عسل برای درست کردن 1 کیلو موم 12 کیلو عسل مصرف می­کند.

تبدیل کندوی بومی به مدرن

مقصود از تبدیل کندو بیرون آوردن جمعیت زنبور عسل از کندوی قدیمی که دارای قاب­های ثابت و چسپنده به ته کندوی سبدی و ... وریختن همه جمعیت آن به داخل کندوی مدرن و جعبه­ای با قاب­های متحرک می­باشد چند روش وجود دارد، یکی از این روش­ها بدین صورت است : اگر امکان داشته باشد کندوی بومی را در داخل کندوی جدید قرار می­دهیم البته چند روز قبل از تبدیل ، اما قبل از تبدیل باید کندوی بومی را برداشته و کندوی جدید را در جای آن قرار داد . برای بیرون آوردن شان­ها از کندوی بومی باید کندوی سنتی را محکم با دست گرفت و توسط چکش با دقت آنرا شکست و به وسیلۀ یک چاقوی بزرگ شان­ها را از بدنه کندو جدا می­سازیم .به وسیلۀ برس زنبورها را از روی شان­ها به داخل کندوی جدید ریخته تا عمل سیم­پیچی سریع­تر انجام گرفته و زنبورها نیز کشته نشود. شان­های کندوی بومی در قاب­های جدید به وسیلۀ سیم به طور زیکزاک به نوعی می­بندیم که پس از بستن نیفتد و آن را داخل کندوی جدید قرار می­دهیم . بعد از قرار دادن تمام شان­ها در داخل کندوی جدید زنبورهایی را که در جلو کندوی سنتی جمع شده­_­ اند به درون کندوی جدید می­تکانیم . به یاد داشته باشید شان­هایی را که دارای شیره و تخم لارو می­باشد باید در وسط کندو گذاشته شوند چون اگر در بین آنها قاب­های موم کشی شده گذاشته شود زنبورهای پرستار از لارو و تخم مواظبت نخواهند کرد . باید تمام تکه­های شکسته شده و احیاناً عسل ریخته شده را از اطراف کندو جمع آوری کرده و به محل دیگری بیرون از زنبورستان برده تا از غارت بعدی جلوگیری شود . در خاتم کار سر کندو را بسته و دریچه پرواز را کاملاً باز می­گذارند تا زنبورهایی که جلوی کندو اجتماع نموده­اند به داخل آن بروند . سپس دریچه را به اندازه مناسب تنظیم می­کنند تا کندو مورد غارت قرار نگیرد.

ادغام دو کندوی ضعیف و تولید یک کندوی قوی

معمولاً یکی از این کندو­ها که جمعیت آن نسبتاً قوی می­باشد را انتخاب و روی قاب­های آن پنجره ملکه و اگر نبود یک صفحه روزنامه قرار داده به طوری که هیچ منفذی برای زنبورها نباشد، آنگاه یک طبق روی آن گذاشته و داخا ان تنها یک ظرف آویزان پر از شربت قرار می­دهیم بعد با یک وسیله سوراخهای کوچکی در داخل روزنامه ایجاد می­کنیم، سوراخها باید به اندازه­ای باشند که زنبورها نتوانند از آنها عبور کنند، ولی بوی ملکه از آنها بالا می­آید و به بوی ملکه عادت می­کنند. همۀ زنبورهای جمعیت ضعیف بدون ملکه را در داخل طبق می­تکانند و سقفش هم می­گذارند پس از آن تکلیف شان­های ضعیف را بایستی معلوم کرد. اگر جمعیت ضعیف بیمار نبوده و شان­ها مقداری لارو داشته باشند آنها را می­توان در کندوهای سایر جمعیت­ها آویزان نمود. زنبورهای طبقه بالا پس از تغذیه بایستی جایی برای خالی کردن و ذخیره کردن آن پیدا کنند پس به ناچار به سمت سوراخ­های روزنامه رفته و آنها را جویده و عبور و به طبق پایین برای جادادن و ذخیره کردن عسل در داخل شان­هایشان بروند. زنبورهای پایین پس از کنترل زنبورهای وارد شده و وقتی که فهمیدند برای غارت نیامدند به آنها اجازه ورود می­دهند و آنها را قبول می­کنند. در ادغام دو کندوی ضعیف همیشه کندوی ضعیف را به کندوی قوی انتقال می­دهند به این صورت دو کندوی ضعیف را ادغام می­کنند.

طبق دادن کندوها

معمولاً در اوایل بهار و در بعضی جاها کندوهایی که زنبورها­یشان تمام ده قاب موجود در کندو را پر می­کنند به طوری که کمبود شدید جا برای آن همه زنبور به چشم می­خورد این همان زمانی است که باید به جمعیت یک طبق دوم داد تا زنبورها فضای بیشتر و امکانات زیادتری برای زندگی در اختیار داشته و به فکر بچ دادن نیفتند، برای این کار سه شان پوشیده از لاروهای سربسته همراه همۀ زنبورهایی که روی شان نشسته­اند از طبقه پایین به طبقه بالا انتقال داده و در طبقه پایین همۀ شان­ها را به یک سمت فشار می­دهند، به طوری که شان­های بالا و پایین روی همدیگر قرار گیرند تا گرمایی را که زنبورهای طبقه پایین تولید می­نمایند به لاروها و زنبورهای طبقه بالا هم برسد. بعد فضای سه شان خالی پایین را سه شان (بهتر است شان­هایی باشد که از پاییز اندکی عسل در آنها باقی مانده) پر می­کنیم. سعی شود یکی در وسط و دومی دوشان بعد و سومی هم یکی به آخر قرار داده شوند.

انتقال یا کوچ­دادن و قوانین آن

دلیل کوچ دادن ، استعمال عسل بیشتر و بردن جمعیت­ها به جایی که گل و شهد خوب و همچنین از لحاظ آب و هوایی مناسب باشد. قبل از کوچ­دادن بایستی قوانینی را رعایت و اقداماتی را انجام داد.

1)      تمام کندوها بایستی 10 قاب داشته باشند تا در حین جابه­جایی تکان نخورده و روی نلغزند، چون موجب صدمه خوردن به شان­ها و احیاناً تخم لاروها و عسل یا ذخیره موجود در کندو می­شود.

2)      فاصله انتقال حداقل بایستی 10 کیلومتر باشد تا زنبورها به زنبورستان یا مکان قبلی باز نگردند.

3)      بهتری زمان برای انتقال پس از تاریکی هوا در شب می­باشد که تمام زنبورها به داخل کندو بازگشته­اند.

4)      قبل از انتقال سوراخ پرواز را بسته و خوب کندو را محکم می­کنند، بهتر است بدانید زنبور از سروصدا و تکان خوردن متنفر است. سعی شود کندوها به آرامی جابه­جا شوند و یک ساعت پس از رسیدن بایستی سوراخ را باز کرد.

5)      پس از 5 روز کندوها را بازدید کرده و دقت شود که ملکه­شان را از دست ندادن باشند. در هنگام انتقال و سوار در ماشین بایستی کندوها را طوری قرار دهیم که شان­های داخل آن کمترین حرکت را داشته باشند. یعنی شان­ها را در عرض قرار می­دهیم .

طرز گرفتن بچ طبیعی

برای گرفتن بچ، یک کندوی سالم و بدون قاب و شان را زیر شاخه­ای که بچ آویزان شده می­گیرند، کندو را طوری می­دهند که همۀ زنبورها داخل آن قرار گیرند آنگاه با دست یک ضربه محکم به شاخه وارد می­کنند تا همۀ زنبورها به داخل آن بریزند، لازم نیست به دنبال ملکه گشت بلکه بهتر است به سرعت هرچه تمام­تر سر کندو را گذاشته و حدود یک ساعت زیر درخت قرار داد تا تمام زنبورهای متفرقه به داخل کندو بروند پس از یک ساعت اگر ملکه داخل کندو باشد همۀ زنبورها در داخل کندو جمع خواهند شد، و اگر در خارج باشد زنبورها کندو را ترک کرده و اطراف ملکه جمع شده و دوباره پوره می­دهند. موضوع خیلی مهم آن است که پس از گرفتن بچ طبیعی در سه روز اول به هیچ وجه نبادی به آن تغذیه داد چون زنبورهای هر بچ به هنگام بچ دادن و قبل از خروج از کندو تمام عسل­دانشان را با عسل پر می­کنند و برای سه روز آنها کافی است و در چنین وضعیتی زنبورها از عسل نفرت دارند و اگر در کندوی تازه­یشان عسل گذاشته شود اغلب آن را ترک می­کنند در آخر روز سوم می­توان کمی عسل را با آب ولرم به نسبت یک کیلو عسل و یک لیتر آب مخلوط نموده و در اختیارشان قرار داد.

تولید بچ مصنوعی

برای گرفتن بچ مصنوعی چندین روش وجود دارد. ما در اینجا به روش گرفتن بچ مصنوعی اشاره می­کنیم.

روش اول : ملکه و چهارشان یک جمعیت قوی را با زنبورهای روی آن به یک کندوی خالی تازه­ای انتقال می­دهند. روی قاب­ها نباید پستانکی یا شاخونی وجود داشته باشد اگر بود آن را خراب و لارو پستانک­ها را بیرون آورده و دور ریخت. زنبورهای سه قاب دیگر از همان جمعیت قوی را نیز داخل کندوی تازه تکان داده و قاب­های بدون زنبور را به کندوی خودشان برگردانده. این بچ را که به طور مصنوعی تولید گردیده حتماً باید با شربتی از یک لیتر آب ولرم و یک کیلو شکر و یا یک کیلو عسل درست می­شود یک هفته تغذیه کرد. درون کندوی قدیمی سه یا چهار پستانک باقی می­گذارند، هرچه پستانک­ها بزرگتر باشند بهتر باقی می­مانند، و بقیه را خراب و حتماً لاروهایشان را دور ریخت. بقیه کار را خود زنبورها بهتر می­دانند و خوب هم انجام می­دهند، تنها بایستی مواظب گرما و ذخیره کندوها بود. این راه تنها برای جمعیت­هایی پیشنهاد می­گردد که خود تصمیم به بچ­دادن گرفته و روی شان­های آن کندو، تعدادی سلول ملکه یا پستانک سرباز و یا سربسته وجود داشته باشد.

روش دوم : برخلاف روش اول ملکه را در کندوی قدیمی باقی گذاشته و چهارشان با زنبورهایش و همۀ سلول­های ملکه به کندوی تازه منتقل می­گردد. زنبورهای سه شان از همان جمعیت را داخل کندوی تازه تکانیده و شان­ها را به کندوی قدیمی برمی­گردانند. داخل کندوی تازه 3 تا 4 عدد از بزرگترین پستانک­ها را باقی گذاشته و بقیه را خراب می­کنند و ادامه کار مثل روش قبلی است.

طرز تشخیص ملکه جوان از ملکه پیر

یک ملکه جوان در سلول­های قسمت مرکزی شان بدون فاصله و تنها یک تخم می­گذارد و آرام و با متانت راه می­رود در غیر این صورت ناقص یا پیر می­باشد.

مدت زندگی زنبورها

مدت زندگی زنبورهای کارگری که در فصل بهار متولد می­شوند به علت کار زیاد خیلی کوتاه و پس از شروع پرواز حدود 40 روز می­باشد (برخی معتقدند 28 روز یا 4 تا 5 هفته) و زنبورهایی که در نیمه دوم مردادماه متولد می­شوند حدود 6 الی 8 ماه زندگی می­کنند. زنبورهای نر درحال عادی از اوایل اردیبهشت به بعد متولد می­شوند و معمولا ً5/2 تا 3 ماه زنده می­مانند. ملکه تقریباً تا 5 سال زنده می­ماند، اما قدرت فعالیت آن در سال­های اول و دوم خوب است .

دلایل بچه دهی 

همانطور که قبلاً ذکر شد بچه دهی صفتی ژنتیکی است . نژاد کارینولی ، نژادهای آفریقایی و نژاد ایرانی تمایل زیادی به بچه دهی دارند. در مقابل نژادهای اروپایی، قفقازی و ایتالیایی تمایلی ضعیف به بچه دهی دارند . علاوه بر ژن عوامل محیطی محرک دیگری نیز در بچه دهی موثراند که از جمله می­توان به موارد زیر اشاره نمود :

1)    تراکم زیاد زنبوران در کندویی که جمعیت بالایی دارند .

2)    عدم جای کافی برای ذخیره عسل و پرورش نسل

3)    ممکن است ملکه پیر شده باشد

4)    ممکن است کندو غیر استاندارد باشد

5)    افزایش دمای کندو

6)    وجود نسل فراوان در کندو

7)    وجود قاب­های کهنه که حجرات آن در اثر کثرت استعمال تنگ شده است

8)    عدم رضایت از عملکرد ملکه

9)    افزایش تعداد بیش از حد زنبوران نر

10)  عدم رعایت فاصله مناسب بین قاب­ها (تهویه مشکل و فعالیت در تنگنا)

11)  همخونی و....

راه های کنترل بچه دهی

عمل بچه دهی در طبیعت زنبوران عسل قرار داده شده تا در مواقعی که با برخی از مشکلات مواجه شد با اقدام به این کار مشکل خود را رفع کند. برای کنترل بچه دهی باید طوری عمل کرد تا حتی الامکان زنبوران با این مشکلات مواجه نشوند :

1)      بیشترین عامل بچه دهی ملکه­های پیر می­باشند . به علت اینکه زنبوران به ضعف ملکه در توالد نسل پی برده­اند با بچه دهی مقدمات اخراج ملکه را فراهم می­سازند. با دوره تعویض مناسب ملکه می­توان تا حدودی بچه دهی را کنترل نمود.

2)      علاوه بر اینکه ملکه باید جوان باشد، جای کافی برای تخم گذاری ملکه نیز باید فراهم گردد. در صورت کمبود جا برای پرورش نسل می­توان با اضافه نمودن طبقه یا برداشت قاب نوزاد و جایگزینی آن با قاب خالی فضای کافی را برای تخم­گذاری و توالد نسل  در اختیار ملکه جوان قرار داد.

3)      باید کندو را در محلی قرار داد که زنبورها در تابستان از آسیب گرما محفوظ باشند.

4)      در ساخت کندو و قاب­ها استانداردهای رایج را رعایت نمود. فاصله قاب­ها را طبق استاندارد تنظیم نمود و شان­های سیاه را از کندو حذف نمود.

5)      در برخی موارد با حبس کردن ملکه ، طی توقف چند روزه تخم­گذاری ، تعدیل جمعیت صورت می پذیرد و جای کافی برای پرورش نسل های بعدی بوجود می­آید . در برخی موارد بال­های ملکه قیچی می­شود تا اینکه ملکه نتواند پرواز نماید و بچه را همراهی نماید و برخی موارد هم حصارهایی جلوی درب ورودی کندو مستقر می­گردد تا اینکه ملکه نتواند از کندو خارج شود . خراب کردن سلول­های پرورش ملکه نیز بچه دهی را به تعویق می­اندازد. (موارد مذکور در مواقع اضطراری توصیه می­گردد و راه حل های مناسبی برای کنترل بچه دهی نمی­باشند)

6)      با توجه به اصل (افزایش جمعیت زنبوران آری ، تقسیم جمعیت نه) روشی متداول و مفید در پیشگیری از بچه دهی عبارت است از : اضافه کردن یک طبقه به کندو و انتقال تمام قاب­ها به طبق بالا به جز قابی که حاوی ملکه است. قرار دادن شبکه جدا کننده ملکه بین دو طبقه. قرار دادن قابهای خالی در طبقه پایین برای تخم­ریزی ملکه . در این روش پس از مدتی نسل طبقه بالا به زنبوران بالغ تبدیل شده و قابهای طبقه پایین دارای نسل می­گردند و جمعیت به حد مطلوب افزایش می­یابد و جای کافی برای ذخیره عسل نیز به وجود می­آید .

7)      پس از استقرار بچه کندو ، تعویض ملکه پیر از جمله اموری است که باید در صدر کارهای مربوط به آن کلنی انجام پذیرد .

غارت و راههای پیشگیری از آن

غارت در همۀ ماه­های سال وجود دارد اما در ماه­هایی که در طبیعت شهد کافی نیست (اواخر مرداد، شهریور و مهر) و در نقاطی که مشکل شهد دارد شدت می­گیرد. در بعضی از نژادها غارت بیشتر رخ می­دهد، زنبورهای بیکار و سرگردان مرتب چه داخل زنبورستان خود و چه زنبورستان­های اطراف به دنبال شهد و عسل می­گردند به محض پیدا کردن امکان (مثل کندوی ضعیف یا عسل زیاد) تمام زنبورهایشان را خبر کرده و دسته جمعی به حمله برای، غارت جمعیت ضعیف می­پردازند و تا آخرین قطره عسل آن را برمی­دارند به طوری که اگر زنبوردار به کمک جمعت ضعیف نرسد، جمعیت ضعیف از دست رفته و از گرسنگی می­میرد. در جریان غارت تعداد زیادی از زنبورهای دو طرف از بین می­روند.

راه مبارزه با غارت

1)    از باز کردن سر کندوها حتی­الامکان اجتناب نموده به خصوص در فصل شهد آوری.

2)    تغذیه را فقط عصرها و قبل از غروب آفتاب به آنها داد.

3)    سوراخ پرواز را باید خیلی کوچک کرد به­طوری که ازآن بیش سه زنبور در آن­واحد نتوانند عبور کنند.  

4)    از ریختن عسل یا شان­های شکسته در نزدیکی کندوها پرهیز کرد.

پیش بینی پاییزی برای قدرت جمعیت در بهار

در شهریور و مهر می­توان قدرت جمعیت بهار را در سال آینده برآورد کرد، برای این­کار با دیدن تعداد زیاد زنبورها در کندو در شهریور و مهر نباید گول خورد چون اینها همه زنبورهای بهاری هستند و به­زودی می­میرند، باید تنها به مقدار تخم و لارو کندوها توجه نمود، اگر تخم و لارو زیاد باشد آن کندو مسلماً در بهار آینده قوی خواهد بود و اگر کم باشند در بهار آینده ضعیف و کم محصول خواهند بود.

نرکشی و تغذیه­ها

زنبور نر از تخم بارور نشده به­وجود می­آید، تخم نر را هم ملکه می­تواند بگذارد و هم کارگرها، ملکه معمولاً در مه­ها بخصوصی از سال یعنی از اسفند تا خرداد تخم نر می­گذارد و کارگران حدود 5 هفته پس از بی­ملکه شدن تخم نر می­گذارند. زنبورهای نر برخلاف کارگران مجازند به هر کندویی که مایل­اند بروند بدون آنکه سربازها مانع ورودشان گردند. در خرداد و تیر تعداد نرهای هر کندو به حداکثر می­رسد تقریباً 500-3000 زنبور نر درهر کندو. تنها کاری که زنبور نر می­توانند انجام دهد جفت­گیری با ملکه باکره است. از اواسط مرداد به بعد که کم­کم شهد در منطقه کم می­شود زنبورهای کارگر از تغذیه زنبورهای نر خودداری کرده و حتی مانع ورودشان به کندو می­شوند به­طوری که همۀ زنبورهای نراز گرسنگی جلو سوراخ پرواز کندوها می­میرند و زنبوردارن این کا را نرکشی می­نامند.

تغذیه­ها

تغذیه جمعیت­ها در جریان سال با اهداف متفاوتی انجام می­گیرد که مهم­ترین آنها عبارتند از :

1 - جبران کمبود عسل موجود در کندو  2- تحرک ملکه به تخم­گذاری بیشتر  3- جلوگیری از کم شدن تخم­گذاری ملکه  4- تأمین غذای زمستانی

مهم­ترین تغذیه، تحریکی یا تقویتی در اواخر بهمن­ماه و کمی پس از باز شدن شکوفه­ها انجام می­گیرد، البته بایستی توجه نمود که در منطقه ما معمولاً در اواسط و اواخر اسفندماه اولین تغذیه تحریکی می­دهند، چون هوا سردتر است و نبایستی سرکندو را باز کرد، چون جمعیت در خوشه قرار دارد، اما تغذیه زمستانی برای دو هدف انجام می­گیرد : 1- برداشت تمام عسل موجود در کندو و جانشین کردن آن به وسیله شربت شکر  2- جبران کمبود عسل موجود در کندوها به مقداری که جمعیت بتواند با آن پاییز و زمستان را بگذراند. در پاییز شربت را 3 به 2  می­دهند یعنی 3 کیلو شکر 2 لیتر آب، اما در فواصل اردیبهشت و خرداد یک به یک می­دهند. درضمن شربت پاییزی بایستی با آب ولرم تهیه شود و بهترین زمان برای دادن شربت­ها عصرها پس از غروب آفتاب است چون به زودی شب شده و امکان غارت به وسیله جمعیت­های قوی وجود نخواهد داشت.

تنگ و زمستانی کردن کندوها

با سرد شدن هوا زنبورها به خوشه رفته به­طوری که شان­های خارجی اغلب خالی و بدون زنبور می­گردند. این خود علامتی است برای تنگ کردن کندوها برای زمستان گذرانی. زنبوردار ابتدا نخست به تمیز کردن تمام محفظه­های داخلی کندو و برداشتن موم­ها و بره­موم­هایی را که زنبورها در جریان سال به کف دیواره­ها و سقف کندو چسبانده­اند می­پردازد، پس از تمیز کردن کامل با در نظر گرفتن قانون زمستانی کردن کندوها آنها را تنگ می­کنند. تنگ کردن یعنی برداشتن قاب­هی اضافی از کندو و کم کردن حجم فضای داخلی آن با این هدف که گرم کردن کندو در زمستان برای زنبورها آسان باشد. قانون زمستانی کردن کندو به این ترتیب است که تمام شان­های پر از زنبور به اضافه یک شان عسل بدون زنبور در سمت راست و یک شان عسل بدون زنبور در سمت چپ، با این حساب اگر زنبورها کندو روی 6 شان نشسته باشند، یعنی جمعیت 6 قاب باشد باید آن­را با 8 شان زمستانی کرد.

شناسنامه زنبورها

برای تهیه شناسنامه زنبورها بایستی ابتدا تمام کندوهای زنبورستان را با رنگ شماره­گذاری کرد، بعد در یک دفتر که هر برگ مختص یک کندو باشد اطلاعات زیر را می­نویسیم :

1 – تاریخ بازدید در طول سال   2- آیا کندو ملکه دارد یا نه   3- آیا کندو یا جمعیت ذخیره عسل یا شهد و... دارد یا نه   4- جمعیت تخم­ریزی دارد یا نه   5- جمعیت فعالیت دارد یا نه   6- جمعیت کندو چند قابه است 7- کندو یا جمعیت از چه دارویی استفاده کرده  8- آیا جمعیت ملایم است یا نه

قانون 40 روزی

هرگاه فرض شود در منطقه­ای در حدود اردیبهشت گل­ها و شکوفه­های فراوان برای استفاده زنبورها شکوفا خواهند شد، برای اینکه استفاده و بهره­برداری به حداکثر استفاده برسد، باید جمعیت­ها را 40 روز قبل به­وسیله تغذیه، تحریک به قوی­تر شدن کنیم. می­دانیم که هر تخم زنبور کارگر که ملکه داخل سلول می­گذارد 21 روز زمان نیاز دارد که تبدیل به یک زنبور کامل گردد و 20 روز دیگر زنبور کارگر داخل کندویش کار می­کند تا قادر به پرواز و بارآوری و شهدآوری از خارج کندو باشد. با این حساب روزی که ملکه تخم می­گذارد 41 روز (تقریبا ً40 روز) بعد از آن تبدیل به یک زنبور شهدآور می­شود. پس برای بهره­برداری بایستی زنبور 40 روز قبل یعنی تقریباً 20 اسفندماه تحریک به قوی­ شدن نمود. به این قانون 40 روزی می­گویند.

تعویض ملکه در بهار و پاییز

تعویض ملکه در دو موقع در زنبورداری­ها بیشتر از سایر فصل­ها صورت می­گیرد، در بهار و پاییز. سه قاعده مهم وجود دارد که زنبوردار باید آنها را بداند تا در تعویض ملکه­هایش موفق گردد : 1- جمعیت ملکه­های تازه را در فصل شهد و گل راحت­تر می­پذیرد 2- زنبورهای مسن و قادر به پرواز ملکه تازه را به سختی قبول می­کنند چون به بوی ملکه قبلی عادت کرده اما زنبورهای جوان راحت­تر ملکه تازه را می­پذیرند و به بوی ملکه خو نگرفته­اند 3- از نیمه دوم اسفندماه به بعد هرچه زودتر به جمعیت ملکه داده شود آن را آسان­تر قبول می­کنند.

الف) تعویض بهاره ملکه

ملکه­های پیر (مسن­تر از 2 سال) و ضعیف و ناقص را می­توان در فروردین یا حتی در نیمه دوم اسفندماه عوض کرد. در تعویض بهاره پس از برداشتن ملکه پیر از جمعیتش می­توان ملکه را با قفسه­ملکه به جمعیت معرفی کرد، بعد از 4 روز می­توانید جمعیت را کنترل نمایید که آیا ملکه تازه را قبول کرده­اند یا نه. تخم­گذاری ملکه نشان دهنده قبول ملکه تازه است. لازم به ذکر است بدانید یک قسمت قفسه ملکه باید با یک خمیر شیرین یا موم مسدود شود. باید قفسه ملکه بین دو قاب زیر سقف کندو طوری قرار دهیم که توری قفسه به سمت کف کندو باشد. زنبورها خمیرشیرین یا موم را می­خورند و ملکه را پس از یکی دو روز از قفسه آزاد می­کنند. خوبی تعویض ملکه در فصل بهار این است که جمعیت راحت­تر آن­ را قبول می­کنند.

ب) تعویض پاییزی ملکه

در پاییز اول باید ملکه کندو را برداشت، به اصطلاح زنبورداران جمعیت را یتیم کرد و 5 روز بعد شاخون­ها را که روی شان­ها زده­اند خراب نموده و آنها را دور انداخت. 24 ساعت بعد قاب­های کوچک به طول 15 سانتیمتر را در نقطه­ای از شان که تنها سلولهای سربسته کارگران وجود دارد فرو می­برند و ملکه جفت­گیری کرده را با دست زیر قاب قرار می­دهند. از راه سوراخ توری زنبورها می­توانند غذا را به ملکه برسانند. پس از یکی در روز لاروهای سربسته تبدیل به زنبور کامل گشته و خودشان را به اطراف ملکه می­رسانند و ملکه را تغذیه می­کنند بدین ترتیب ملکه را قبول می­کنند. پس از مدت کوتاهی (2 تا 3 روز) زنبورها موم را از زیر قفسه سوراخ کرده و خودشان را به ملکه می­رسانند، درنتیجه تمام جمعیت ملکه را قبول می­کند.

قواعد جابه­جا کردن کندوها

به­طور کلی زنبوردار بایستی این را بداند که انتقال کندو از محلی به محل دیگر تنها در صورتی مجاز است که فاصله مستقیم بین این دو محل کندو حداقل 10 کیلومتر باشد زیرا شعاع پرواز زنبور عسل 4 تا 5 کیلومتر است و زنبورها به محل قبلی خود باز می­گردند.

چگونگی عملیات برداشت

معمولاً فصل برداشت برای زنبورداری که در طول یک سال یک برداشت انجام می­دهد در مناطق مختلف فرق می­کند، اما در منطقه ما تقریباً از اواسط مرداد شروع می­شود و تا اواخر مرداد بایستی برداشت کرد. برای برداشت حداقل سه نفر نیاز است. یک نفر باید خود زنبوردار باشد و روی کندویی که باید برداشت شود ایستاده و شان­هایی را که برداشت می­کند خوب برس کشیده و یک نفر دیگر که بین کندوی برداشت و طبق یا صندوق ذخیره قرار دارد تحویل می­دهد و این شخص شان­ها را تحویل نفر دیگری که روی طبق یا صندوق ذخیر برای حمل ایستاده و روی طبق­ها ملحفه­ای سفید یا غیر قرمز و سیاه قرار داده تحویل می­دهد و این ملحفه را روی آنها می­کشد. نباید فاصله کندوهای برداشت و محل جمع­آوری و ذخیره زیاد باشد، چون کارگرها خسته خواهند شد و نباید زیاد نزدیک باشد چون زنبورها نمی­گذارند که کار کنیم.

طرز کار با دستگاه اکستراکتور

دستگاه اکستراکتور، وسیله­ای است که عسل را از شان و موم جدا می­کند. اکستراکتور در دو نوع دستی و برقی وجود دارد، و معمولاً اکستراکتورهای دستی 4 شان ظرفیت دارند. ابتدا باید به وسیلۀ یک چنگال مخصوص سر سلول یا حجره­ها را باز کرد، چون تخلیۀ عسل از حجره­ها به وسیلۀ نیروی گریز از مرکز است. هر سلول که سرش بسته باشد عسل آن خارج نخواهد شد. باید سعی شود شان­های هم وزن روبه­روی هم قرار گیرند. سعی شود حرکات دستگاه زیاد نباشد و حدالمقدور در جای گرم کار کنیم تا عسل راحت­تر تخلیه شود. برای تخلیه هر طرف شان تقریباً 40 ثانیه کافی است. بعد از اتمام یک طرف از شان­ها، آن را برعکس کرده تا طرف دیگر آنها هم تخلیه شود. توجه کنید شان­هایی که گرده و تخم­ریزی دارند را به اکستراکتور ندهیم و اگر هم دادیم سر سلولهای آنها را باز نکنیم.

موم دار کردن شان­های خالی 

­برای این کار یک شان سیم­کشی شده، موم­دوز، تخته موم­دوز و یک برگ موم نیاز است و معمولاً شان­ها دو سیم دارند. برگه موم را یک در میان بین سیم­ها رد می­کنیم، بعد روی تخته­موم­دوز قرار داده و با موم­دوز روی سیم­ها خط می­کشیم، که سیم در موم جای­گیرد و موم نیفتد. در ضمن توجه کنید که با موم دوز روی شان­ها زیاد فشار وارد نکنیم چون موم را پاره کرده و سخت می­چسبد.

بیماری لوک در زنبور عسل

بیماری لوک در زنبور عسل به دو صورت زیر دیده می­شود :

الف) لوك آمریكائی  

این بیماری خسارات زیادی رابه زنبوران وارد می­سازد و نه تنها منجر به نابودی یك كلنی شده بلكه همه زنبورستان را نابود می­نماید. این بیماری فصلی نبوده و در هر فصلی رخ میدهد. عامل بیماری نوعی باسیل بنام Bacillus Larvae  است كه لاروها و شفیره­های زنبور کارگر تنها میزبان این باسیل می­باشند ضمناً این باسیل اسپور بسیار مقاومی دارد.

انتقال بیماری 

آلودگی از طریق غذای آلوده به اسپور بیماری به لاروهای سالم منتقل می­شود. اغلب ناقلان، زنبور­های جوان پرستار یا زنبورهایی که حجره­ها را تمیز نموده و لاشه تلف شده­ها را به خارج از کندو منتقل می­کنند می باشند. در معده لارو زنبور اسپور تبدیل به باسیل می­شود که این باسیل تولید مثل کرده و لارو را بیمار می­کند. این ارگانیزم به لارو زنبور حمله می­برد ولارو را پس از پوشانیده شدن سلول با موم در مرحله پیش شفیرگی از بین می­برد.

سرعت انتشار بیماری

سرعت انتشار بیماری متناسب با کمی و زیادی مردگان لاروها می­باشد و وقتی که بیماری عمومیت پیدا کرد و لاروهای مرده زیاد شدند دیگر زنبورها از بیرون کشیدن آنها صرف نظر کرده و از طرفی چون بر جمعیت کندو افزوده نمی­شود کندو ضعیف شده و از بین می­رود.

اسپر بیماری در مقابل نور آفتاب، خشکی، حرارت، سردی و ضدعفونی­های عادی و عمل ضدعفونی عسل بسیار مقاوم است.

علائم بیماری

در اثرآلودگی، لاروها در مرحله پیش شفیره­ای مرده، به رنگ قهوه­ای درآمده و در نهایت خشك می­شوند و به صورت یك پوسته در می­آیند كه حذف آنها ازسطح شان­ها كار مشكلی است. معمولا در این بیماری پوشش محدب سلول­ها فرو رفته شده وپس از پیشرفت بیماری سوراخ می­گردد. یکی دیگر از علائم مشخصه این بیماری بوی سیریشم ماهی است که از سلول آلوده به مشام می­رسد. این بو ممکن است تا یک متری کندویی که درب آنرا برداشته­اند استشمام شود. وقتی چوب كبریتی درون سلول حاوی شفیره فاسد شده وارد شود این شفیره به میزان چند سانتی متر چون ماده لزجی كش می­آید.

نحوه برخورد

مؤثرترین شیوه مبارزه ۱- استفاده کردن از آنتی بیوتیک­ها تا حد امکان کمتر مثل سدیم سولفا تیازول و ترا مایسین ۲- در آخر اگر کندوی ما به عامل بیماری مبتلا شد سوزاندن کندوی مبتلا با زنبورها و تمام محتویات داخلش اعم از موم، عسل و... موثرترین راه ممکنه است چون در غیر این صورت خطر ابتلا دیگر کندوهای ما نیز می­رود.

ب) لوك اروپایی

این بیماری عفونی ناشی از نوعی باكتری بنام Bacillus Alvei است البته این باکتری مانند لوک آمریکایی تولید اسپر نمی­نماید. این باسیل تنها عامل بیماری نیست بلکه یک عامل ثانوی یا کمکی برای تولید این بیماری بنام Bacillus Pluton شناخته شده است كه این باکتری هم تولید اسپر نمی­نماید.

علائم بیماری

علائم این بیماری برعکس لوک آمریکایی بسیار متغیر است زیرا لاروها در سنین مختلفی می­میرند. نامنظمی علائم با شدت بیماری و طول زمان آلودگی بستگی زیاد دارد. با پیشرفت بیماری سلولهای باز کندو که باید خالی و یا دارای تخم و یا لارو سالم و مریض باشند بطور پراکنده و نامنظم بین سلولهای بسته قرار دارد.

تعداد زیادی از لاروها در این بیماری در صورتی که هنوز به­ شکل حلقه در ته حجره بدون درب قرار دارند مرده­اند بعضی در فاصله سه روزگی که از تفریخ تخم می­گذرد مرده ولی اکثرا در فاصله بین سه روزگی و روزهایی که درب حجره­ها بسته می­شوند می­میرند یعنی در موقعی­که لاروها زیاد تغذیه می­شوند.

حلقه شدن ته سلول و نامنظم بودن زمان مرگ لاروها نسبت به سن­شان این بیماری را از بیماری لوک آمریکایی مشخص می­نماید.

اولین نشانه این بیماری این است که لاروهای بیمار چاقی و براقی و رنگ سفید زنده کرم سالم را از دست داده و به­رنگ سفید بی­روحی در می­آیند و نزدیک به مرگ لارو به رنگ زرد روشن در می­آید، ممکن است لاروهای مبتلا حرکات غیر طبیعی از خود نشان دهند و این حرکات سبب می­شود که شکل غیر طبیعی در سلول پیدا کنند.

ممکن است در طول پشت کرم رنگ سفید خاکستری تیره یا سفید قهوه­ای تیره مشاهده شود علت آن وجود تعداد زیاد باکتری می­باشد. در این توده که شکل باسیل پلوتن دیده شده و فرم دیگر باکتری موجود نیست، اول لارو حلقه شده و سپس پوسیدگی شروع و رنگ آن­هم از زرد به قهوه­ای خاکستری تبدیل شده و نیم شفافیت خود را از دست می­دهد، رنگ زرد همزمان با آب شدن و پهن شدن هیکل لارو می­باشد، این خاصیت اختصاص به این بیماری دارد.

وقتی که لاشه کرم در سلول خشک شد لوله­های تنفسی به­علت اینکه مواد تجزیه شده بدن کرم دور آن جمع شده برجستگی پیدا می­کند و بالاخره بقایای لارو به­رنگ زرد قهوه­ای یا خاکستری قهوه­ای بوده و با شکل نا منظم به­دیواره پایین سلول باقی می­ماند (اگر قبل از مرگ بشکل منظم در نیامده باشد) بقایای لاشه کرم هرگز به دیواره سلول نمی­چسبد و کارگر برای تمیز کردن حجرات به آسانی می­توانند تعداد زیادی از آنها را از سلول خارج نمایند.

بوی این بیماری در دوره­های اول بیماری بوی ترشیدگی کپک زدگی می­باشد ولی موقعی که مواد لاروها به فرم طناب در می­آید بوی گوشت گندیده که خیلی زننده می­باشد به مشام می­رسد.

مطلب دیگر اینکه لاروهای ملکه و نرها هم به این مبتلا می­شوند در صورتی که در لوک آمریکایی اینچنین نیست.

نوزما    NOSEMA

بدترین و ناراحت كننده­ترین بیماری در مناطق مرطوب است و یا در هنگامی از سال كه رطوبت بالاست یعنی اواخر زمستان و اوایل بهار اشاعه فراوان دارد. بیماری به شدت مسری است و زنبورها را به شدت ضعیف كرده و در حالت شدت همه انها را از بین می­برد. 

علائم بیماری 

زنبورهای بیمار با پرهای لرزان جلو كندو و یا كمی دورتر افتاده و ناگاه می­میرند، بیماری مرگ و میر زنبورها را در داخل كندو افزایش می­دهد. با ضعف در پاییز و یا در اوایل بهار باید به نوزما مشكوك شد. جمعیت بیماربه سرعت ضعیف می­شوند كندوهایی كه در پاییز مبتلا می­شوند زمستان را طاقت نیاورده و می­میرند و اگر بتوانند زمستان را پشت سر بگذارند در بهار آینده قادر به جمع آوری محصول نبوده و در تابستان هم قوی نمی­شوند.

در اطراف سوراخ پرواز جمعیت­های بیمار لكه­های زیادی دیده می­شود كه در واقع مدفوع خشك شده زنبورهای مریض است كه به­حالت اسهالی از خود دفع كرده­اند. در هنگام شدت بیماری لكه­ها در داخل كندو و در روی كادرها نیز دیده می­شود و لكه­های مذكور دارای بوی ناخوشایندی می­باشند.

عامل بیماری 

میكروبی به نام NOSEMA APIS كه در داخل سلولهای جدار روده­های زنبور رشد كرده و آنها را به اسهال مبتلا می­سازد. 

راه انتقال بیماری 

انتقال به وسیله آب و مدفوع زنبورهای بیمار و یا غذاهای آلوده به اسپور نوزما و همچنین بوسیله زنبورهای نر كه مجازند به تمام كندوها رفت و آمد كنند انجام می­گیرد.

جمعیت­های ضعیف و كم زنبور زود و به راحتی به این بیماری مبتلا می­شوند.

لارو زنبورها هرگز به این بیماری مبتلا نمی­شوند و فقط زمانی می­توانند به این بیماری مبتلا شوند كه زنبورها كامل شدند. 

طرز تشخیص بیماری 

با دو انگشت یك دست سینه زنبور را گرفته و با دو انگشت دست دیگر شكمش را بكشید به طوری كه در اثر كشیدن روده­هایش از بدن خارج گردند. رنگ قهوه­ای یا كمی قرمز رنگ روده­ها دلیل بر سلامتی آنها بوده و رنگ سفید شیری آنها دلیل بر مبتلا بودنشان می­باشد. وجود زنبورهایی كه قادر به پرواز نیستند در نزدیكی سوراخ پرواز میتواند دلیل بر وجود این بیماری در كندو و یا زنبورستان باشد. 

پیشگیری

بهترین راه پیشگیری قوی نگه داشتن جمعیت است. جمعیت­هایی كه در پاییز بد تغذیه گردند و یا اصلاً تغذیه نگردند اگر در طول زمستان از گرسنگی نمیرند در اوائل بهار اغلب بیمار می­گردند. بنابراین جمعیت­ها همیشه باید:

1-   به اندازه كافی ذخیره عسلی داشته باشند.

2-   به اندازه كافی گرده گل در داخل قابها ذخیره كرده باشند.

3-   در هر یك از فصول سال اگر كمبود مواد غذایی در داخل كندو مشاهده شد بایستی فوراً به جمعیت به اندازه كافی عسل رسانید.

4-   سالانه دو بار، یك بار در اوایل پاییز و یكبار در اوایل بهار هنگام تغذیه جمعیتها باید مقداری داروی NOSEMACK به منظور پیشگیری به شربت افزود و به آنها خوراند. 

معالجه بیماری 

1-   شروع به تغذیه جمعیت با عسل نموده و در داخل غذای آنها مقداری داروی مداوا كننده بر ضد همین بیماری مثل FUMIDIL-B و یا NOSEMACK می­ریزیم. این كار بایستی به محض آگاه شدن از وجود بیماری انجام گیرد. بهترین وقت برای این كار پاییز و مخصوصاً فروردین ماه است. پاییز برای پیشگیری و فروردین برای معالجه. 

2-   در صورتی كه جمعیت هنوز قوی باشد باید فوری از آن بچه گرفت و بدینوسیله زنبورهای جوان را از پیرها جدا كرد. چون لاروها و زنبورهای جوان معمولاً مبتلا نمی­شوند و فقط زنبورهای پیر كه زمستان را در كندو گذرانده­اند نوزما می­گیرند. با جدا كردن پیرها از جوانها به كمك بچه مصنوعی عملاً زنبورهای بیمار را از زنبورهای سالم جدا كرده و آنها را نجات داده­ ایم.